"Nalgún momento do outono-inverno de 1773, sentaron
nun salón ilustrado (supoñemos) o alcalde de Santiago, un escribán e
once testemuñas máis que estaban a piques de ver un portento, un acto
digno dun deses circos victorianos (e moi posteriores) nos que se podían
ver as grandes marabillas do mundo.
Non sabemos exactamente no momento concreto no que se atoparon todos
estes membros das forzas vivas santiaguesas nin tampouco o lugar exacto,
máis alá de que foi en Santiago de Compostela (pero
non é difícil imaxinar a toda esta xente nun salón deses de reunións da
época), porque as noticias que se escribían nos medios de entón eran
bastante diferentes ás de agora e aínda non incluían o como e o cando
con tanto detalle.
Se temos en conta o tempo que podería levar que a
información chegara de Santiago a Madrid, onde foi impresa no Mercurio Histórico do mes de decembro, podemos estimar que tivo que ser antes de novembro.
Pero volvamos ao salón, ao alcalde, ás testemuñas e ao escribán, porque están a piques de asistir a un prodixio das letras. Unha muller entrou no círculo da reunión e comezou a ditar: estaba escribindo doce cartas á vez. Era o rien ne va plus,
como dirían os xogadores de azar de antano ante o momento límite no que
hai que deixar de xogar. Pouco antes dese día de prodixios, a mesma
muller ditara “oito cartas sobre diferentes asuntos a diferentes
amanuenses”.
Nalgún momento da tarde do pasado venres, levando unha moi pouco
literaria, moi pouco glamurosa e moi pouco prodixiosa bolsa de
supermercado, pasei por diante da Igrexa da Universidade, a que naquel
outono de 1773 posiblemente xa non era a Igrexa da Compañía de Xesús,
aínda que seguramente a muller en cuestión que facía a exhibición aínda a
chamaría así (o seu irmán era un dos xesuítas que expulsaran anos atrás
e ademais os vellos nomes aos que un se acostuma sempre son difíciles
de esquecer e de cambiar).
Agora non é igrexa, a pesar do nome, senón
sala de exposicións e non é moi doado dar con ela aberta. Eu tiña
interese por entrar dende días atrás por culpa da escritora prodixiosa e
aproveitei a ocasión. Había unha exposición sobre traxes de teatro da
universidade (non moi exitosa) e, aínda que a muller da recepción
intentou venderma con moito entusiasmo, ignorei os traxes (só mirei os
que estaban pegados á muller de recepción, porque me daba un pouco de
cousa que o seu traballo de comunicación quedara desperdiciado).
En realidade eu entrara buscando o punto e final da historia da escritora prodixiosa, que morreu no 1808 e que está posiblemente soterrada nesa igrexa.
Non a atopei (tampouco o esperaba, que era realista), pero cando deixei
atrás a igrexa e a súa non moi popular exposición (con seu cheiro
abafante a humidade que é case un clásico das igrexas santiaguesas – ou
ex igrexas – que no se abren moito) non puiden evitar pensar o próximos
que estamos moitas veces de moita xente do pasado (pasamos polos mesmos
lugares e ocupamos os mesmos espazos) sen saber en realidade deles.
Porque a escritora prodixiosa que descansa eternamente posiblemente
nalgún lugar da Igrexa da Universidade é unha desas personaxes que o
tempo (e unha combinación de factores que enquistaron a cuestión) acabou
por desdebuxar da historia e por eclipsar ante os coñecementos
modernos. E iso que ela, en comparación coas outras escritoras do XVIII en España (algunhas con historias persoais e como autoras absolutamente fascinantes), é unha afortunada.
Posiblemente mencionabana nos vosos libros de lingua e literatura galega, aínda que fora de pasada, cando falaban dos Séculos Escuros,
mesmo se estudiabades 10 ou 20 anos atrás. Ás demais escritoras non
empezaron a recuperalas os expertos (e en artigos e libros moi de
expertos e por tanto que dificilmente se filtran no que le o gran
público) ata os últimos dez anos.
A escritora prodixiosa era María Francisca Isla y Losada, que aparece habitualmente co engadido de irmán do Pai Isla (o de Fray Gerundio de Campazas
e un nome que ao lector de hoxe non lle di moito, pero que no seu
momento foi popular) algo que era pero que non é todo o que se pode ou
debe dicir dela.
María Francisca Isla era tamén coñecida como Perla Gallega e Musa Compostelana e foi un dos nomes da Ilustración en Galicia,
unha das mulleres ilustradas que quedaron un tanto difuminadas na
historia (moi por recuperar, a medida que vas lendo máis sobre elas
queres seguir lendo máis e máis), ademais dunha muller de habilidades
prodixiosas que conseguía colarse na entón limitada prensa escrita.
Doce cartas sobre doce temas
Volvamos ao outono-inverno de 1773. María Francisca ditou as súas cartas ao mesmo tempo e en todas e cada unha falaba dun asunto completamente diferente,
como xa fixera na ocasión anterior.
“A súa autora ditounas sen deixar
de contestar aos que lle falaron durante a experiencia feita en
presencia de varias persoas e mesmo se distraeu durante cousa de dous
minutos para saudar e complementar a algunha delas que entraron na sala
despois de comezadas as cartas”, escribe no número de decembro o anónimo
cronista do Mercurio Histórico (e que agora pode ser lido na
Hemeroteca Digital da BNE).
A crónica deixa tamén claro que Isla tiña
“facilidade de estilo, coordinación nos pensamentos e en cada unha unha
total independencia de asuntos” e así de paso averiguamos que a
escritora era formada e que tiña capacidades para escribir.
A crónica e outra que apareceu en outubro sobre unha demostración
anterior (a das oito cartas) son unhas das poucas testemuñas directas
que temos hoxe para coñecer a María Francisca Isla y Losada. Non quedan cartas, a pesar de que foi unha activa correspondente
con moitos e variados contactos (incluído o seu irmán, o padre Isla, do
que si ela conservou todas as cartas e mesmo as editou e publicou trala
morte del), e tampouco conservamos practicamente ningunha das súas
obras literarias.
Sobreviviron uns poemas en castelán que acaban de ser
desenterrados polos expertos e un poema en galego que lle escribiu ao cura de Fruime
e que parece parte da correspondencia privada (e non realmente unha
obra con vontade superliteraria). Ese poema é o que fixo que María
Francisca Isla apareza en algúns manuais de literatura e é o que puxo
unha sorte de sinal luminosa sobre ela como persoa que se cadra pode ser
moi interesante.
Á marxe diso, non temos nada desta muller ilustrada.
Ela mesma (e non era tan raro nin é a única que o fixo) queimou a súa produción e as cartas que ela mesma escribira
(e lograra recuperar, o que fai pensar que nalgún lugar podería haber
un atadiño de cartas esperando ser descuberto) e negounos aos que
viñemos despois coñecela mellor.
Para escribir a súa biografía e non quedar coas catro cousas que se
veñen repetindo sobre ela dende o XIX hai que recorrer a textos
xurídicos, como testamentos e similares, ou aos textos ligados á vida da
xente que viviu ao seu arredor. Isto é, por certo, o que están facendo
os autores que están intentando descubrir quen foron e como vivían Inés
de Joyes ou María Rosa Gálvez, autoras tamén do XVIII e autoras
igualmente esquecidas (e iso que Gálvez era famosa na súa época).
Iso
foi o que fixo Carlos García Cortés, o autor de María Francisca de Isla y Losada (1734 – 1808). Una conexión literaria en la Compostela de la Ilustración,
editado polo CSIC e o Instituto de Estudios Gallegos Padre Sarmiento.
Non é a biografía máis amena escrita sobre unha autora do XVIII pero si é
a máis completa producida sobre Isla y Losada, máis de 300 páxinas
sobre unha muller (e o seu mundo) sobre a que non se sabía practicamente
nada.
O autor botou man dos textos escritos polos outros (as cartas que
o Pai Isla lle mandaba á súa irmá poden servir para coñecer mellor á
autora dun xeito indirecto) e dos datos que quedaban por descubrir nos
arquivos eclesiásticos (os libros de bautismos e de defuncións son unha
mina para seguir á xente do pasado) para trazar un achegamento máis
próximo a quen era e que fixo María Francisca Isla y Losada.
Que é o que perdemos no lume no que queimou os seus escritos? Que foi
o que a historia acabou sepultando na longa lista de mulleres
esquecidas?
Unha dama ilustrada
A escritora prodixiosa naceu en outubro de 1734 en Santiago de Compostela.
A súa data de bautismo foi o 5 de outubro e a costume entón (e algo que
se ledes algunha vez libros de bautismo do XIX tamén veredes) non era a
de esperar moito para bautizar aos nenos.
Habitualmente era algo que un
facía non moito despois do nacemento (o bautismo, pensade, non era unha
festa ou unha cuestión social, senón algo máis da rutina e algo que
tiña que ser rápido e eficiente cando os nenos morrían moitas veces moi
novos e un cría que estaba a condenalo se non o bautizaba).
María
Francisca era a sexta filla do segundo matrimonio de José Isla de la
Torre. José Isla casara en primeiras nupcias e tivera un só fillo, o que
na nosa historia coñecemos como pai Isla. Cando a primeira muller
morreu, volveu casar (o fillo estaba xa na vintena) e comezou a ter
moitos máis fillos coa segunda esposa. O fillo primeiro foi padriño
desta sexta filla.
A familia Isla non era da nobreza pero si era acomodada. Vivían no pazo de Altamira
(xa non existe: no XIX foi derribado para facer un mercado, o que hoxe
coñecemos como a Praza de Abastos), onde o pai era administrador dos
poderosos e ricos condes de Altamira.
Os fillos recibiron unha formación
e moitos acabaron na igrexa, como o Pai Isla. As fillas tamén foron
formadas: é algo que podemos deducir do que María Francisca acabará por
ser logo. O biógrafo non logrou descubrir nada sobre a súa infancia e
xuventude (non é algo que un poda ler entreliñas nos documentos
notariais) así que a seguinte data interesante na biografía de Isla y
Losada é a do seu matrimonio. En 1754 casou con Nicolás de Ayala.
Foi un matrimonio por amor? Dificilmente (se cadra xa se gustaron
dende o primeiro momento e sen dúbida si houbo sentimentos posteriores,
como podes deducir lendo os textos que inclúe a biografía).
Naquela época os matrimonios eran concertados
(cando morran os pais dos Isla y Losada uns anos despois, o primeiro
que fará o pai Isla, que ten que tomar control das dúas irmás máis novas
e entón solteiras, será pechar un matrimonio para a maior das dúas cun
parente non moi próximo ao que unha pode imaxinar que a moza non vira
xamais antes) entre as familias e obedecían a cuestións económicas e
sociais (o matrimonio por amor é unha invención do XIX e, de feito, unha
das razóns polas que as entón chamadas ‘novelas inglesas’ e hoxe
coñecidas como novelas sentimentais tiñan un punto subversivo). Nicolás
de Ayala era moito máis vello que a noiva pero era un alto funcionario
de Facenda na cidade.
Tras casar, María Francisca de Isla deixou o domicilio paterno pero
non a cidade na que nacera e se criara. Nicolás de Ayala e ela vivirán
en Santiago. Terá María Francisca unha tertulia, un salón literario (que
si, parece moi francés, pero que era algo importado xa entón)? Poderá
dedicarse a ler todo o que desexa? Escribirá?
Os datos que temos
(escasos) permiten sospeitar que Nicolás de Ayala apoiou os intereses
intelectuais da esposa (non tan habitual), xa que Isla y Losada foi
confirmada naquela época como autora e como muller ilustrada.
É o
momento no que lle poñen o sobrenome de Musa compostelana ou Perla gallega. María
Francisca estaba nunha rede de contactos (e podemos supoñer encontros e
salonciños literarios?) con outros autores e ilustrados galegos
e, especialmente interesante, con outras ilustradas galegas, como María
Teresa Caamaño, outra ilustrada da que non sabemos nada de nada máis
alá que que casou cun irlandés, que era moi fermosa e que era hábil en
poesía pero tamén noutras cuestións intelectuais (o cura de Fruime
escribe: “na física ben apta”).
Ayala morreu en 1774. O matrimonio non tivo fillos, algo que
posiblemente foi material de discusión nas cartas (pero o biógrafo ten
que imaxinar o que o Pai Isla lía e non sabe a ciencia certa o que María
Francisca podía dicir), algo que, tendo en conta o momento,
posiblemente foi un punto de presión e tensión para a escritora. Tanto
Ayala como a propia Isla y Losada tiveron varios achaques e eran un
tanto enfermizos.
Ela mesma escrebe sobre a cuestión nese poema en
galego que sobreviviu e que lle mandou ao cura de Fruime. García Cortes
especula con que moitos dos problemas de saúde da escritora poderían ser
de causa psicosomática (poderían). Sexa como fose, o matrimonio facía curas de auga e viaxaban ao mar por prescrición médica. Nos anos de morrer, a Nicolás de Ayala mesmo lle recomendaran unha viaxe a Ferrol para beneficiarse deses aires.
Pouco despois da morte do marido morreu o irmán en Italia, onde
estaba exiliado con outros xesuítas. María Francisca Isla vivirá uns 30
anos máis e, durante ese tempo, traballará dun modo infatigable para
preservar a memoria do irmán e a súa obra, pero mentres fai iso acabará
por eclipsar a súa." (Raquel C. Pico, disquecool, 17/05/16)
No hay comentarios:
Publicar un comentario