Por que arde Galicia? Ideas para un futuro distinto

"Por que arde Galicia? É a pregunta que todo o mundo se fai cada ano ou, cando menos, naqueles anos especialmente negativos. Nun artigo o biólogo ambiental Xavier Vázquez Pumariño esixía esta semana analizar esta cuestión coa necesaria complexidade ("estase a tratar un tema extraordinariamente complexo cunha simplicidade pueril", dicía).

 "O lume na Galiza é estrutural. E como tal non ten unha solución doada nin moito menos rápida. Requírese coñecemento, obxectivo e estratexia", escribía tamén hai un tempo o enxeñeiro técnico agrícola Óscar Antón Pérez García.

 Esta mesma semana Sebastián Hernández, secretario da Asociación Profesional de Bombeiros Forestais de Galicia, subliñaba igualmente que "non hai fórmulas máxicas", que as solucións debían ser "a medio e longo prazo" e que debían debaterse e acordarse entre todos os sectores afectados.

 Un pacto de país. Dá a impresión de que boa parte desas propostas de solución están xa sobre a mesa; os propios Xavier Vázquez Pumariño e Óscar Antón Pérez levan anos apuntando as mesmas conclusións que repiten estes días. 

Falamos con eles, por suposto, sobre a eucaliptización e o modelo forestal e de xestión do territorio implantado en Galicia nas últimas décadas. Pero tamén sobre a posible existencia dunha "cultura do lume" na sociedade galega. 

E, sobre todo, sobre a necesidade de apostar no medio rural por actividades diferentes ás meramente extractivas, unha das principais demandas da manifestación que este domingo percorreu as rúas de Compostela baixo os lemas de "Non á Lei de Depredación" e "Lumes Nunca Máis".

 

Abandono do rural

"Para que haxa un incendio, teñen que darse tres elementos: Ten que haber que plante lume, ten que haber combustible e ten que haber unhas condicións meteorolóxicas determinadas, coma as excepcionais da semana pasada ou como as que conflúen algún verán, con calor, pouca humidade e cun forte e sostido vento do nordés", destaca Vázquez Pumariño

"Hai que atender, polo tanto, a todas elas", di, destacando que un dos grandes problemas é que "vivimos nunha área particularmente propicia para os lumes, un mundo combustible, conformado nas últimas décadas". "Tanto en Galiza como en Portugal, a partir dos anos 50, con dúas ditaduras e paisaxes culturais moi similares, impúlsase a forestación con piñeiros daquelas zonas que ata o momento eran pasteiros no monte e/ou cultivos de cereais. 

A gandería desapareceu -eses millóns de ovellas e cabras que procesaban o gran crecemento da biomasa biomasa-. E as novas fábricas de celulosa crearon a necesidade de empregar o eucalipto", explica. 

"Ocúpase o territorio para que o sistema capitalista teña espazos para extraer materias 

primas" -destaca- "O sistema actual está provocando unha distribución do espazo entre uns centros urbanos cunha gran produción desligada do medio natural; e, despois, un enorme baleiro. Ese espazo baleiro dedícase a aquilo que se necesita para que funcione todo o resto: xeración de enerxía -eólicos, encoros...-, produción que xera moitos ingresos pero en lugares diferentes, e produción de materias primas, neste caso madeira. 

Recórdame un pouco ao modelo de territorio que amosa a última de Blade Runner", sinala. “Parece que só se está a falar dun problema forestal cando a realidade é que é un problema do rural, é dicir, é un problema da gandería, da agricultura, da ordenación do territorio, da conservación da biodiversidade, do mantemento do ciclo da auga, etc.”, conclúe. 

"Hai unha chea de factores interconectados, e as solucións reais, que van á base do problema, son dunha elevada complexidade de execución e teñen elevado tempo de execución, ademais", sinala pola súa banda Óscar Antón Pérez

"Cumpriría comezar por aquelas cuestións máis simples na súa execución ou curtas no tempo e, a partir de aí, seguir coas máis complicadas", di. "Unha das cousas máis importantes que se poderían facer agora sería facer cumprir a lei que xa existe e que non se está a cumprir", sinala. "Por exemplo, habería que garantir que se respectan as distancias de seguridade ás vivendas ou as faixas de xestión, recollidas na Lei de Montes e na Lei de Incendios. Non sería unha medida estrutural, pero axudaría a afastar as situacións de perigo das casas", di.

"Despois, hai cousas que si son complexas e si van á base dos problemas. Hai que revisar como temos o territorio e cómpre ordenalo: diversificar usos, mellorar a xestión das parcelas, buscar usos alternativos, procurar os propietarios que non se saben quen son...", subliña. E incide, sobre todo, no abandono do rural: "Nas zonas rurais hai que facilitarlles a vida, en todos os sentidos, ás persoas que traballan alí. Teñen que ter servizos ao mesmo nivel que teñen as persoas que viven nos espazos urbanos. 

E, ademais, cando unha persoa decide comezar unha actividade agraria debe ter a axuda necesaria". "Así é como se consegue fixar poboación no rural: con servizos e facilidades para traballar. Se non hai poboación, hai abandono de superficies", resume.

"Se un superpón o mapa das zonas queimadas nos últimos anos co mapa das zonas nas que hai abandono, coinciden case ao 100%, agás quizais no Baixo Miño, por outros factores. A zona con máis alarmas é o centro de Lugo, pero a zona con máis hectáreas queimadas son os dous distritos que van de Valdeorras a Monterrei, que suman o 35% de todo o queimado en Galicia na última década. 

E isto coincide coas áreas nas que a actividade agraria se abandonou máis, que máis se despoboaron, nas que o gando se retirou do monte, que precisamente axudaba a controlar a biomasa...", comenta.

"Acadar un novo modelo de desenvolvemento que permita elevar a calidade de vida das persoas que viven no rural, que inclúa políticas de freo efectivo do abandono, que corrixa un saldo demográfico alarmante, que dote de medios e protexa a economía agraria, que viabilice o emprego e o coidado do medio, é a mellor maneira de evitar que o monte arda", resume. 

Non podemos continuar no actual sistema, con porcentaxes de abandono da superficie agraria útil que raian o 30%, mentres seguimos a ser importadores netos de produtos agrarios, nin podemos pretender un retorno a un presunto antes que en moitos casos non pasa de ser unha construción mitolóxica con pouca aplicación no tempo presente. Cómpre acadar os equilibrios no momento presente, coas ferramentas que temos ao noso dispor", engade.

 

O modelo forestal: A eucaliptización

Xavier Vázquez Pumariño alerta de que os grupos que apostan por estes cultivos forestais conforman "un lobby moi poderoso, sobre todo porque non necesita ser lobby, porque hai moitas cousas que xa asumimos como normais. Asumimos como normal que exista ENCE, que exista Norfor... Asumimos, dende a dereita á extrema esquerda, que o monte está abandonado e que hai que poñelo a producir".

 "O último paso nesta política é a Lei de Depredacion, que se acaba de aprobar, e que non pode ser máis descarada neste sentido: como administración pasamo de todo e deixamos o territorio en mans do capitalismo de colegueo máis salvaxe", engade. "Este modelo xera, ademais, unha industria do lume, porque está claro que a ninguén lle gusta ver arder o monte, é perigoso e morre xente, polo que hai que apagalo. E hai xente que está gañando con isto", advirte.

O biólogo ambiental subliña que "este sistema de cultivos forestais é rendible porque están os custes externalizados. Os propietarios de piñeiros e eucaliptos en Galicia, sexan privados ou comunidades de montes, ENCE e Norfor -que é quen reciben o beneficio- ou as empresas de viveiros... son rendibles porque os seus custes de mantemento páganse con cartos públicos". "Os sistemas de extinción de incendios pagámolos todos. 

Se a un se lle queima a casa e veñen os bombeiros, pásannos unha factura por apagar o lume; ben, por que non se fai isto no caso das propiedades no monte? Quizais porque non serían rendibles? Que ocorrería se incluíramos os custes de prevención/extinción nos custes de produción?", pregúntase. 

"Eu non teño por que subvencionar eucaliptos. Se queren ter un negocio, que o paguen eles. Se os custes de desbrozar e de apagar os lumes tivesen que pagalos os propietarios, non habería negocio do eucalipto en Galicia. É un negocio que se mantén porque estamos entre todos pagando impostos para mantelo", di.

“O monte, tal e como é empregado agora, non xera moitos beneficios sociais. A sociedade ao completo debe decidir como se emprega o monte, estea nas mans de quen estea, con fins de protección paisaxística, conservación da biodiversidade e protección hídrica”, subliña e aclara que “non é o mesmo unha masa abolada ou unha superficie forestal que un bosque. 

 Un bosque é un ecosistema complexo en equilibrio co medio ambiente capaz de albergar determinadas especies de flora e fauna; isto contraponse ao cultivo forestal, é dicir, unha colección monoespecífica de árbores, no caso galego, fundamentalmente de piñeiros e eucaliptos”.

Óscar Antón Pérez afirma que "o tema do eucalipto é complexo". "Por unha banda, funciona como todo monocultivo: ti cando fas un monocultivo de calquera especie, vas beneficiar que calquera patóxeno ou desastre se estenda en todo o espazo”, di. “Con todo, o eucalipto por si só non leva a que o monte arda: entran en xogo outros factores.

 Na Mariña de Lugo, o réxime hídrico fai que a cantidade de humidade no chan imposibilite os incendios, da mesma maneira que a falta de humidade os posibilita no Sur de Pontevedra. E hai que dicir tamén que en Galicia arden máis as zonas de monte baixo que as zonas de especies pirófitas. Polo tanto as especies pirófitas non teñen toda a culpa", sinala. 

"O eucalipto xera uns efectos moi claros: cambia totalmente o sotobosque, favorece especies cunha ignición moito máis doada, e a propia follaxe e ramaxe do eucalipto, así coma as substancias que desprende, favorecen e a extensión do lume”, explica. 

“Todo isto é certo, pero o eucalipto hai que xestionalo: se como sociedade nos xera un certo beneficio, teremos que aprender a aproveitalo da mellor maneira posible, e non como se está a facer ata agora, invadindo todo de eucaliptos ou poñéndoos en calquera sitio”, di. “Sobre todo porque non podemos erradicalo dun día para o outro, teremos que aprender a convivir con el. Levou dúas xeracións chegar ata este punto, e reverter isto minimamente vai levar dúas décadas como mínimo.

 Os eucaliptos están crecendo e os propietarios non van cortalos ata que teñan un tamaño no que obteñan un beneficio suficiente”, advirte. “E isto dicho unha persoa que está absolutamente convencida de que non é a especie forestal máis adecuada para Galicia. E tendo en conta que o monte galego xera uns ingresos de 300 millóns de euros e ocupa un 72% do territorio, mentres que a agricultura xera 900 millóns e ocupa o 20%”, conclúe.

O enxeñeiro agrícola sinala ademais que "no tema dos eucaliptos, eu comezaría pedindo que se cumprise a lei existente. E ademais, apostaría por evitar a plantación de especies pirófitas en zonas agrícolas e nas proximidades das casas, a carón de núcleos que están sendo cercados". 

"E, despois, hai que xestionar o territorio; ata agora cada persoa vén decidindo plantar ou non na súa parcela de forma individual. Seguramente haberá que facer unha organización conxunta, aproveitando esa microparcelación para deixar zonas libres, a xeito de faixas naturais de devasa, de corte da continuidade. Así aseguraríanse os rendementos para os propietarios pero evitaríase o monocultivo", comenta.

 

A limpeza do monte e a cultura do lume

Outros dous asuntos dos que se adoita falar cada vez que hai unha vaga de incendios é a importancia da "cultura do lume" que aínda existe da sociedade galega e, ademais, a necesidade de limpar o monte. 

Sobre o primeiro asunto Óscar Antón Pérez explica que a cultura do lume "formaba parte da xestión do territorio: Axudaba a facer pastos, axudaba a abonar, nalgúns casos escorrentaba fauna salvaxe... Pero evidentemente na actualidade hai métodos moito máis sinxelos". 

"Esa cultura do lume era en certo modo respectuosa, e as queimas facíanse de forma moi estudada, coordinando as queimas, espaciándoas no tempo... Na actualidade o beneficio do lume como ferramenta agronómica é escasa comparada con outros instrumentos que temos; o propio uso do gando é hoxe unha ferramenta magnífica no control do mato", sinala. 

 "Algúns dos lumes máis importantes en Galicia danse no inverno no Macizo Central, en Ourense, porque a xente queima o mato para ter pastos. Son incendios que duran varios días, pero como están en zonas non urbanas e non se pon a ninguén en perigo, pois non se comenta", comenta Vázquez Pumariño.

En canto ao argumento da limpeza do monte, Vázquez Pumariño destaca que esa suciedade é sobre todo "mato, fundamentalmente leguminosas que, como o toxo, fertilizan e protexen o chan ademais de ser un hábitat de gran interese natural". "Cando hai décadas se foi retirando todo o gando dos montes, o mato creceu e naceu a idea de que iso é negativo, interprétase como abandono. O abandono é vexetación espontánea, é natureza, é onde temos realmente a biodiversidade en Galicia", di. "Se acabamos con todo isto, non sei onde nos leva este discurso, a asfaltar todo. 

Ademais, é absurdo desbrozar todo con desbrozadoras; primeiro, isto tería un efecto moi limitando; segundo, xeraría unha emisión brutal de CO2 por uso de gasoil; e terceiro, xeraría unha dependencia enerxética que non podemos asumir", advirte. O mesmo pensa Óscar Antón Pérez: "É moi fácil botar a man ao argumento de imos limpar. 

Limpar o que? Hai monte que non se pode limpar, porque é un espazo natural, porque a fauna salvaxe necesita de maleza de determinada altura e densidade para poderen reproducirse ou alimentarse. Hai que manter un medio natural vivo". "En todo caso, aquelas zonas que están abandonadas hai que xestionalas, establecer directrices de usos", di.

Vázquez Pumariño advirte igualmente de que "o monte baixo, aínda que arda, está adaptado a arder. Hoxe está todo negro, pero por debaixo quedan raíces; cando chegue a primavera todo isto que ardeu estará brotando de novo, fixando chan, absorbendo CO2 e dando refuxio e alimento a fauna. Iso é gratis". 

 "En cambio, os lugares -que antes eran mato e monte baixo- nos que se plantaron piñeiros e eucaliptos, van arder igual ou peor e despois de arder non hai nada no chan. Polo tanto, as perdas de chan, de paisaxe e de flora e fauna van ser moito maiores", engade. "Polo tanto, non se trata de drenar máis recursos da extinción á prevención senón de mudar o modelo completamente, de darlle a volta como un carpín para que sexa sostible económica, social e ambientalmente", conclúe.

 

Máis "acción" e menos "lamentación"

"Precisamos, pois, un cambio de modelo no que se recuperen os usos do monte, tanto agrícolas como gandeiros, pois son as terras onde se desenvolven estas actividades as máis reticentes a arder e no caso de que finalmente ardan, son sinxelamente apagables", resume Vázquez Pumariño.

 "Por outra banda o emprego de especies forestais caducifolias como castiñeiros, carballos, nogueiras, cerdeiras, etc impide que a luz pase ao chan evitando a proliferación do sotobosque e manténdose esa limpeza de xeito natural; igualmente manteñen un nivel de humidade superior, clave para unha menor propagación do lume", di.

Óscar Antón Pérez di que este días non quere ler nin oír "lamentacións". "O que ten que facer o pobo galego é tomar cartas no asunto, non lamentarse. O que me vale é a indignación, váleme a rabia, pero a potencia sen control non serve de nada: indignados pero tentando que as cousas cambien, non rabear agora dous días e despois esquecendo o tema ata a próxima vaga de lumes".

"De igual xeito, a Xunta bótalle a culpa a unha trama incendiaria porque é unha forma de non asumir a responsabilidade que ten en todo isto. Creamos un inimigo difuso, poñémoslle unha etiqueta e iso é unha maneira doada de evadir a responsabilidade. A administración gasta cada ano centos de millóns de euros en extinción que sae dos petos de todos e así levamos 30 anos. Se ti gastas todo iso e non obtés resultados é que algo estarás facendo mal. 

Hai que avaliar o que fixeches para mellorar a estratexia. O Goberno galego está pasando do rural dunha maneira que clama ao ceo, non está deseñando políticas para o rural que teñan en conta as necesidades da xente que vive alí", denuncia.

"Ordenar o rural limita o abandono, permite outorgar oportunidades sociais e económicas dignas á xente que alí vive e entregar ao resto da poboación un ámbito de protección e esparexemento. Hai unha serie de actividades económicas moi importantes que contribúen a coidar do territorio, a fixar xente do rural e a ter un medio ambiente moito máis ordenado para o aproveitamento da poboación. 

E isto non lle compete só á xente do rural que cada vez queda menos, compétenos a todos como sociedade. Pero para isto é necesaria unha aposta política decidida polo rural que fuxa da autocompracencia e do lugar común", subliña. E finalmente, lembra que "hai que ter claro que todos estes cambios de usos, de mentalidade, ou os cambios nas estruturas económicas non se fan nunha lexislatura nin en dúas. Pódense poñer bases, pero os efectos veranse en 20 anos".           (Marcos Pérez Pena , Praza Pública, 22/10/17)