Un novo movemento de bailadoras e de escolas está a defender o baile tradicional galego como algo vivo estendendo foliadas onde mandan a espontaneidade e se abandonan os vellos xeitos folclorizantes

"Un novo movemento de bailadoras e de escolas está a defender o baile tradicional galego como algo vivo: desmontando estereotipos machistas ou estendendo foliadas onde mandan a espontaneidade e se abandonan os vellos xeitos folclorizantes. Cuestionan desde o feminismo o “isto sempre se fixo así” dos sectores máis “puristas”.     (...) 

Carme Campo é profesora de baile tradicional na Gentalha do Pichel (Compostela) e, xunto con Chus Caramés, impulsora do proxecto Andar cos tempos que busca “revisar o baile e a música tradicional con perspectiva de xénero”. 

A Gentalha é un centro social, entre outras cousas pioneiro no ensino do “baile tradicional espontáneo”, que cumpriu 15 anos de andamento no 2019. Campo deu clases de baile desde o comezo e, polo tanto, o de pioneira tamén vai por ela. “Cando comecei a dar aulas atopeime con que teño que analizar como trasmito, como ensino.

 Foron as miñas alumnas quen me preguntaron ‘como home como teño que por os brazos?’ ou ‘como muller teño que saltar máis ou menos?’. Eu tiña consciencia de xénero e pregunteime: ‘cal é o sentido de manter uns estereotipos que no resto da miña vida non son válidos?’ Ante esta pregunta véñenme coa resposta de sempre: téñense que manter estes estereotipos porque é o tradicional”, conta.  (...)

A Pontraga é un lugar da parroquia de Numide, concello de Tordoia. De aí é Carme Iglesias quen, ademais de profesora de baile e pandeireta, é integrante do grupo de música tradicional Bouba. A particularidade do lugar é que —a diferencia doutros sitios— conseguiron manter certa interxeneracionalidade. “Non dun xeito directo como hai 60 anos” aclara. 

“Os rapaces aprenden a bailar nas aulas, mais ao mesmo tempo están en contacto con xente maior que tocou e bailou sempre e tamén con nós —a miña xeración— que aínda que temos unha visión máis artística, valoramos o traballo comunitario e sobre todo o traballo no rural”, conclúe. 

“Cando comecei a bailar non tiña nen idea de que existían tipos distintos de baile. Con nove anos dinche: ‘a muller non baila, só acompaña’, ‘as rapazas só medio sorriso’, ‘non saltes tanto’… No momento non te dás conta, mais cando tes 14 ou 15 anos xa pensas que algo pasa”. No seu caso produciuse un antes e un despois cando a Asociación Cultural Brisas do Quenllo —fundada por catro amigos, entre eles seu pai— decidiu “falar coa xente da parroquia e xuntala, xente da que sabían que bailaban de mozos e tal”. 

“Cando vimos bailar a aquela xente flipamos. Nós tiñamos aulas na asociación que mantiñan o xeito de ensino tradicional da Sección Femenina e cando vimos aos vellos a improvisar, a mudar de posición e de parella… Non entendiamos o que estaban a facer. Ver iso fixo que comenzásemos a interesarnos e a partir de aí combinamos todos os domingos”, conta.

 Para Iglesias está claro que o texto da Declaración do BIC “só representa o espectáculo de escenario, non o baile que está vivo”. Ademais afirma que poñen como características propias do baile: “as dúas filas, unha de homes e unha de mulleres; o feito de que o home ten que ser quen saca sempre; o home salta máis, e leva os brazos mais arriba, a muller máis abaixo…”  (...)

“O baile folclorizado naceu a finais do século dezanove e comezos do vinte”, conta Carme Campo. “A transmisión da danza deixou de ser familiar e comezou a ser regrada, a través das agrupacións e dos coros. O obxectivo era subir ao escenario un espectáculo que obedecese a unha foto fixa –a romántica e costumista–. Marcouse o que se debera considerar tradicional, esencial da nosa identidade e do noso folclore”, conclúe. Isto mantívose até o franquismo, cando nacen os “Coros y Danzas” da “Sección Femenina”. 

Esta agrupación franquista fixo recollidas de campo, mais a súa finalidade non era amosar a realidade musical de Galiza. Beatriz Busto Miramontes, antropóloga cultural e musicóloga, nun artigo titulado O poder do folclore: os corpos en NO-DO (1943-1948) afirma que para ‘Coros y Danzas’, “non era en absoluto necesario recoller todos as variedades que se bailasen de xeito real nas vilas, senón que con achar un ou dous que resumisen a Galiza, incluso homoxeneizándoa ou estereotipando a súa música ou o seu baile, o obxectivo estaba cumprido”. 

Busto conclúe que estas agrupacións “non só representaban unha e outra vez os significados de xénero que xa existían na sociedade [...] senón que inventaron movementos concretos que evidenciaban máis ainda os roles de xénero asociados á muller: o coidado, a feminidade, a delicadeza, a pureza, a alegría, a dozura, a maternidade, a inxenuidade”. 

 Nos anos 70 moitas das persoas que traballaban coa “Sección Femenina” rompen con ela, voltan ás aldeas e “elaboran outras montaxes folclóricas, que consideran que son máis tradicionais”, continúa Campo. “É importante salientar que a xustificación destas agrupacións sempre é a mesma: achegarse máis ao tradicional. O problema é que as recollas dos 80 fixéronse co vello ideal decimonónico: a sociedade era machista, logo os códigos que se recolleron tamén” afirma.

 Na mesma liña, Iglesias comenta que cando comezou a dar aulas non quixo “manter certas cousas”. Daquela xa entrara en contacto co baile espontáneo. “Eu puña as nenas a sacar, dicíalles que levantasen a saia [para que se vise como sacaban o punto]… iso considerouse unha ofensa moi grande por parte das agrupacións folclóricas”, lembra. 

Aínda a día de hoxe, a transmisión de estereotipos de xénero no baile é habitual nas aulas. Non obstante, Xulia Feixoo ten claro que: “Se queremos seguir transmitindo o noso patrimonio temos que seguir facendo modificacións para que non sexa nocivo para nós. O tema do xénero é clave, temos que analizalo e revisalo”.  (...)

Desde o respecto cara o pasado, o noso patrimonio transfórmase grazas ás ópticas do presente. En palabras de Carme Iglesias: “É un movemento de volta ao baile espontáneo e que se nutre dunha serie de asociacións e de persoas que están a rachar cos roles”.             (Raquel C. Pérez, Roi Ribeira, O Salto, 26/04/19)